عوامل موثر

برگزينشن اخبار خارجی

يونس شُكرخواه

تلكسها  و منابع اینترنتی بي وقفه خبر مي دهند و لحظه به لحظه به حجم داده هايي كه به روزنامه مي رسند، مي افزايند. اكنون دورافتاده ترين نقاط جهان نيز ازچشمان تيز و دوربين ماهواره هاي خبرگزاريها پنهان نمي ماند و كار خبررساني با پوشش دهي بي سابقه اي در جريان است. بخش بسيار زيادي از اين اخبار به رويدادهاي سياسي بين المللي اختصاص دارد، بخشي كه دستمايه و به ديگر زبان، مواد خام كار سرويسهاي خارجي را در روزنامه شكل مي دهد.

بي ترديد «گزينش» اخبار خارجي از سوي سرويس خارجي هر روزنامه، دغدغة اصلي آن سرويس را تشكيل مي دهد، كار «پردازش و ارائه» از حساسيت ثانويه برخوردار است. تقريباً همة روزنامه هاي خبري جهان، اخبار «روابط بين الملل» و به عبارت ديگر رويدادهاي سياسي بين المللي را در صفحة ويژه اي ارائه مي کنند. فرايند گزينش و پردازش اخبار خارجي و قراردادن آن در برابر خواننده «برجسته سازي رويدادهاي بين المللي» (Setting International, Discussion Agenda Setting) ناميده مي شود و اين سرويس خارجي هر روزنامه است كه دستور جلسة بحث و تفكر در قبال رخدادهاي بين المللي را براي خوانندة روزنامه تعيين مي كند. مثلاً وقتي سرويسهاي خارجي وقوع كودتا در «توبا گو»، انفجار در«كالدونيا» و يا تغيير سيستم سياسي در «فيجي» را تيتر اول صفحة خود مي كنند، به خواننده مي گويند امروز بايد به «توباگو»، «كالدونيا» و «فيجي» فكر كند و به همين ترتيب نوبت به انتخابهاي ديگر و اولويت هاي ديگر مي رسد. فردا نوبت مطر ح كردن سوژه ها و چهره هاي تازه اي چون «يلتسين»، «گينگريچ»، آشوبهاي قومي در شوروي سابق، درگيريهاي فرقه اي در پاكستان و هند، جنوب آمريكا، شمال آفريقا و شرق اروپا و غيره است.
طرح مسأله

«برجسته سازي رويدادهاي بين المللي» چگونه صورت می گيرد و چه عواملي بر اين «انگاره سازی« (Image Making ) تأثير مي گذراد؟ به عبارت بهتر چه عواملي بر تعيين محورهاي دستور جلسه بين المللي از سوي سرويس خارجي براي خوانندة روزنامه دخالت دارد؟ ترديدي نيست كه «عامل انساني» و «تكنولوژي« دو سازة مهم در برقراراي ارتباط است و چون اين دو سازه در هر دو حيطة عوامل «درون رسانه اي» و «برون رسانه اي» حضور دارند، بنابراين براي كنكاش دقيقتر در اين باره، بهتر است با تفكيك مراحل، از هنگام «درون دهي» (Input ) گزينش، پردازش و بالاخره تا «برون دهي» (Output ) رويدادها، در دو عرصة جداگانه به موضوع پرداخته شود. طبعاً عوامل موجود در گزينش خبر يعني همان ارزش هاي خبري، به طور عام در انتخاب اخبار خارجي نيز دخيل است. لذا از تمركز بر ارزشهاي عام خبري پرهيز كرده و به عوامل خاص مربوط به گزينش اخبار خارجي مي پردازيم.

عوامل درون رسانه ای

1. عامل نخوت:

متأسفانه تجربه نشان مي دهد كه اعضاي سرويسهاي خارجي اغلب به دليل دانستن يك زبان خارجي و دسترسي به منابع خبري متعدد بين المللي، در مقايسه با همكاران خود در ساير سرويسهاي يك روزنامه، دچار نوعي نخوت و تفرعن هستند.، آنها به طرزي غيرارادي نسبت به اعضاي ساير سرويسها احساس برتري مي كنند. اين امر بويژه در مورد اعضاي سرويسهاي خارجي كشورهايي كه زبان مورد استفاده، زبان دوم آنهاست، بيشتر صدق مي كند. در هر حال اين عامل رواني برگزينش خبر تأثير مي گذارد به طوري كه گرايش عام را به سوي نوعي از خبرها كه جنبه يگانگي دارند، مي كشاند. به عبارت بهتر خبرهاي عجيب و غريب، شانس انتخاب مي يابند و از ديگر سو اعضاي سرويسهاي خارجي خود را – به دليل احساس برتري – بي نياز از پاسخگويي مي دانند.

2 . عامل تيتر پذيري خبر:

يكي ديگر از عوامل مؤثر بر گزينش خبر در سرويسهاي خارجي، تيتر پذير بودن خبر است. ساير سرويسها ي يك روزنامه به اندازة سرويس خارجي با حجم بسيار خبر مواجه نيستند. اگر ساير سرويسها با «درياچة خبر» سروكار دارند، در برابر سرويس خارجي «اقيانوس خبر» موج مي زند. ساير سرويسها مجبورند، اخبار محدود خود را به ناچار ويراستاري كرده و تيتر مناسبي براي آن انتخاب كنند. اما در سرويس خارجي به خاطر حجم زياد خبرها- كه خوب هم ويراستاري شده اند- مي توان به راحتي از دهها خبر كه انتخاب تيتر براي آنها دشوار است، صرفنظر كرد و خبري را كه به راحتي مي توان برآن تيتر گذاشت، گزينش كرد. بنابراين تيتر پذير بودن خبر نيز يكي از عوامل تأثير گذار بر گزينش اخبار خارجي است.

3. عامل مرعوب بودن:

متأسفانه به خاطر، «نخبه گرايي» خبرگزاريهاي بين المللي و منعكس نكردن اخبار مردم عادي و به ديگر سخن به دليل آنكه خبرگزاريها بيشتر بر رأس حركتها، نظامها، سازمانها، و… تأكيد مي كنند و از بدنة اين جريانها چيزي مخابره نمي كنند. تكرار مداوم اين امر، برخي از چهره هاي سياسي را برجسته كرده و به تدريج آنان را به غولهايي مبدل مي كند كه باعث ارعاب روزنامه نگاران و بويژه ارعاب كساني كه عمق فكري در خور توجهي ندارند، مي شود. بنابراين وجود اسامي اين غولها در اخبار خارجي، باعث مي شود تا اعضاي سرويسهاي خارجي به دليل مرعوب شدگي، آن خبرها را گزينش كنند. بنابراين صرف بودن برخي از اين نامها در هر خبر خارجي مي تواند باعث گزينش آن خبر از سوي سرويسهاي خارجي شود: «لخ والسا»، «برژينسكي»، «قذافي»، «گورباچف»، «عرفات»، «كلينتون» و… پس مرعوب شدگي نيز عامل ديگراست كه در گزينش خبرهاي خارجي نقش خاصي ايفا مي كند.

4. عامل شكل و تركيب خبر:

بي ترديد پرداخت پركشش و جاذبه دار خبر نيز يكي ديگر از عوامل مؤثر بر گزينش اخبار خارجي است. اين پرداخت ممكن است در شكل «جامعيت خبر» و يا ارزش «قصه گونة» آن متبلور شود. خبري كه به خاطر نوع تنظيم آن ايجاد «شوك »مي كند. شانس گزينش بيشتري دارد و بر انتخاب سرويس خارجي تأثير مي گذارد. در پاره اي از اوقات، آن خبر خارجي كه به جاي «ارزش خبري» از «ارزش قصه سرايي» برخوردار است، برگزيده مي شود.

5. عامل تخصص و جانبداری:

در يك سرويس خارجي ايده آل، كه به لحاظ تعداد و توانمندي كيفي اعضاي خود با مشكل خاصي مواجه نيست، حوزه هاي خبري تفكيك شده است. تقسيم حوزه ها يا بر مبناي موقعيت جغرافيايي و يا بر مبناي موقعيت سياسي صورت مي گيرد. در اكثر سرويسهاي خارجي و تقريباً در همة روزنامه هاي جهان، تقسيم بنديها بيشتر به اين صورت است كه افراد مختلف، مسئول حوزه هاي خبري مختلف هستند. شكل عام اين حوزه ها نيز از اين قرار است كه خاورميانه، آفريقا، اروپا، آسيا و ساير مناطق. طبعاً هر حوزه نيز مجموعه هاي خاص خود را دارد و ممكن است به عنوان مثال در يك سرويس خارجي، مسئول حوزة آفريقا بتواند زير مجموعه هايي نظير حوزة جنوب آفريقا، حوزة شاخ آفريقا، منطقة آفريقاي مركزي و غيره داشته باشد. درهر حال يك عضو يا چند عضو مسئول يك حوزة خبري هستند.
يكي از عوامل تأثير گذار در گزينش اخبار براي صفحه خارجي روزنامه، مي تواند علايق تخصصي مسئولين حوزه هاي خبري در سرويس خارجي باشد. به عنوان نمونه مسئول اخبار خاورميانه در يك سرويس خارجي اگر به لحاظ تخصص، بر تاريخ و اوضاع فلسطين مسلط باشد، اين امر باعث مي شود تا اخبار لبنان، مصر، اردن، سوريه و… در مرحلة دوم گزينش وي قرار گيرد. مسئول اخبار خاورميانه در مرحلة گزينش خبر مورد علاقة خود را تلكسهاي خبرگزاريهاي بين المللي، با محدوديت خاصي از سوي دبيرسرويس خود مواجه نيست و درحقيقت دبير سرويس در اين مرحله حضور ندارد. دبير سرويس خارجي از ميان مجموعة نهايي، يعني از ميان گزينشهاي نهايي مسؤولين همة حوزه هاي خبري سرويس خود، دست به گزينش مي زند. در عين حال هر دو اينها، دو عامل را در نظر مي گيرند: علايق خود و نيازهاي خواننده روزنامه. مرحله بعد، حق گزينش سردبيري روزنامه هاست. سردبير و يا شوراي سردبيري روزنامه ها نيز با برخورد همه سونگرانه، كل ملاحظات يك روزنامه را در نظر مي گيرند. و سپس بر آن مبنا دست به گزينش مي زنند. سردبيران در عين حال قادرند تا ضرورت برجسته سازي يك رويداد را از پيش براي سرويسهاي خارجي اعلام كنند. ملاحظات سياسي قوانين، هنجارها و ميثاق هاي سازماني هر روزنامه پايه هاي اين ضرورت و گزينش را شكل مي دهد.

6. عامل جدول خبری:

عضو سرويس خارجي به دليل تركيب خاصي كه از جهان در ذهن خود دارد و به دليل آنكه مي داند آرشيو روزنامه اي در زمينه اخبارخارجي چه خلاء هايي دارد براي پركردن خانه هاي خالي اين تركيب به دنبال خبرهايي مي گردد تا آن را كامل كند. به عبارت بهتر، همانند فردي كه جدول كلمات متقاطع را حل مي كند. در پي پركردن خانه هاي خالي جدول است. بنابراين تصميم عضو سرويس خارجي، براي كامل كردن «جهان سرويس خارجي» يك عامل تأثير گذار ديگر بر گزينش اخبار خارجي است.

7. عامل فقدان تفسير سياسيی:

وقتي يك حوزة خبري تازه و يك سوژه خبري نو، بر تلسكها ظاهرمي شود، ممكن است فقط به خاطر تازگي رويداد، از سوي سرويسهاي خارجي انتخاب شود. اما اگر دربارة آن رويداد تجزيه و تحليلي به عمل نيايد و يا اينكه از زاويه هاي گوناگون تحليلي به آن پرداخته نشود و اين رويداد به صورت گنگ و مبهم باقي بماند، به تدريج احتمال گزينش آن خبر از سوي سرويسهاي خارجي كم مي شود.

عوامل برون رسانه ای

1. عامل مدل های جريان اخبار:

به دليل سه مدل حاكم در جريان بين المللي اخبار جريان حركت اخبار بيشتر يكطرفه است و همين امر در گزينش اخبار خارجي تأثير ميگذارد. بنابراين سرويس خارجي امكان انتخاب ديگري ندارد و بايد از محصولات اين سه مدل به ناچار گزينش كند. مدل اول «مركز- پيراموني» نام دارد. مدل دوم به مدل «شمال به جنوب» موسوم است و مدل سوم «مثلثي» خوانده مي شود.
الف) مدل مركز – پيراموني: اين مدل كه در حقيقت تئوري ساختاري امپرياليسم و متعلق به «يوهان گاتونگ» (Johan Galtung ) است، جهان را به دو اردوگاه مركز و پيرامون تقسیم مي كند. بر اساس اين تئوري، رويدادهاي مركز از اكثريت برخوردار است. تبادل خبر در ميان ملل مركز با پيرامون، به اندازة تبادل خبر در ميان ملل مركز با مركز نيست. اخبار مركز در رسانه هاي پيرامون بيشتر ظاهر مي شود و بالاخره آنكه ميان ملل پيرامون جريان تبادل خبر ضعيف است.
ب) مدل شمال – جنوب: طبق اين مدل، نوع ارائه اخبار خارجي بيشتر عمودي است و ازطرف شمال به جنوب جاري مي شود.
ج) مدل مثلثي: اين مدل در واقع شبيه مدل شمال – جنوب است با اين تفاوت كه شمال را به شرق و غرب تقسيم مي كند.

2. عامل نگرش بين اللمللي دولتها:

اين عامل يكي از قويترين عوامل برون رسانه اي تأثيرگذار بر گزينش خبرهاي خارجي است. تلقي دولتها از روابط بين المللي و نوع تنظيم اين روابط، خود به خود به تلقي سرويسهاي خارجي از روابط بين المللي شكل مي دهد. سرويسها خارجي در اين چارچوب به نقاطي كه از ديدگاه نگرش بين المللي دولتها «نقاط ممنوعه» به حساب مي آيند. نمي پردازند و به عكس در رابطه با «نقاط سبز» دولتها، برخورد فعالانه اي دارند. بنابراين عامل نگرش بين المللي دولتها نيز در گزينش اخبار خارجي نقش دارد. اين نقش در كشورهايي كه حكومتهاي بسته اي دارند، يا به صورت صدور بخشنامه هاي دولتي در ارتباط با تعيين «نقاط ممنوعه» اعمال مي شود و يا اينكه اعضاي سرويسهاي خارجي روزنامه هاي آنان از «قوانين نامكتوب» در قبال «نقاط ممنوعه» آگاهي دارند.

3.عامل خبرگزای ها:

خبرگزاريها در هر سه شكل بين المللي، منطقه اي و ملي برگزينش اخبار خارجي تأثير ميگذارند.
در حيطة خبرگزاريهاي بين المللي چهار غول خبري به نامهاي آسوشيتد پرس، يونايتد پرس، رويتر، وفرانس پرس حاكميت دارند. اين چهار غول روزانه 000/850/32 واژه به جهان مخابره مي كنند. اخبار خارجي اين چهار غول خبري بيشتر غرب مدار است. اين اعتقاد از پشتوانة يك ارزيابي تفصيلي «تحليل محتوا» برخوردار نيست. اما تقريباً همة روزنامه نگاراني كه در سرويسهاي خارجي به كار اشتغال دارند، به طور تجربي به اين استنباط رسيده اند. اين امر بويژه در روزنامه هاي جهان سوم بيشتر صادق است. بخش اصلي اخبار خارجي اين چهار خبرگزاري بين المللي بر كشمكشهاي خشونت آميز جهان سوم، بدوي بودن آنها و بويژه بر نقض حقوق بشر در جهان سوم متمركز است، حال آنكه اخبار توسعه جهان سوم كمتر پوشش داده مي شود. علي القاعده اگر پاي «ارزش خبري» در ميان باشد – كه غالباً اين چهار خبرگزاري بين المللي در پشت سنگر «ارزش خبري» موضع مي گيرند، – نبايد ميان خبر«مثبت» و «منفي» تفاوت قايل شد، اما آنها در عمل صرفاً به پوشش كشمكشهاي خشونت آميز در يك شكل غير منطقي مي پردازند و بنابراين بي جهت نيست كه در صفحات سرويسهاي خارجي نيز كشمكشهاي خشونت آميز «جهان سوم» جنبة غالب را دارد و اين امر در واقع نموداري از تمايلات سياسي دولتهاي مالك اين خبرگزاريهاست. نكتة ديگر قابل ذكر در اين زمينه اين است كه چون خبرگزاريهاي بين المللي به عوامل شكل دهندة رويدادها نمي پردازند و تنها از «قهرمانان» رويدادها خبر ارائه مي دهند، صفحات سرويسهاي خارجي نيز فاقد «ريشه پژوهي» است و به جاي آنكه نمايشگر علل رويداد باشد، به «تابلوي رويدادها» تبديل مي شود. گزينش سرويس خارجي، حتي سرمقاله هاي روزنامه ها را نيز به دليل «برجسته سازي»، تحت تأثير خود، قرارمي دهد. اگرچه عمده ترين دليل غرب مداري اخبار خبرگزاريهاي بين المللي، تمايل سياسي دولتهاي حامي اين خبرگزاريها به مديريت بحرانها است و اگرچه عامل همساني ژئوپولتيك «شمال» و منافع مشترك اقتصادي و ميل به سلطه نيز در اين غرب مداري نقش خاص خود را ايفا مي كند اما نبايد تأثير فقدان جريان خبري «جنوب- جنوب» را نيز ناديده گرفت، فقدان جريان خبري متقابل ميان كشورهاي جنوب ميدانهاي خبري را بيش از پيش به «غرب» و «غرب مداري» واگذار كرده است.
اخبار خبرگزاريهاي منطقه اي نيز به همين روال بر گزينش اخبار خارجي تأثير مي گذارد، تفاوت در اينجاست كه خبرگزاريهاي منطقه اي منافع خاص يك منطقه را پوشش مي دهند.
خبرگزاريهاي ملي نيز اگر چه خود همانند روزنامه هاي هر كشور مفروض براي گزينش خبرهاي خارجي خود در چارچوب اولويتهاي خبرگزاريهاي بين المللي عمل مي كنند و به نوعي از نظر خبري به آنها وابسته اند، اما در عين حال ضمن ايفاي نقش دروازه باني براي روزنامه هاي بومي تحت پوشش خود، در برون دهي اخبار ملي و جهان سوم به جهان اخبار بين المللي نقش دارند. اخبار خبرگزاريهاي ملي نيز با ساز و كار مشابه خبرگزاريهاي بين المللي و منطقه اي بر گزينش اخبار خارجي در سرويسهاي خارجي روزنامه ها تأثير گذار است.

4. عامل مجاورت و سنخیت:

مجاورت منطقه اي و سنخيت عقيدتي و فرهنگي (و به طوركلي هم تقدير بودن) نيز عامل ديگري است كه بر گزينش اخبار خارجي به عنوان يك عامل نسبتاً مسلط عمل مي كند. به عنوان مثال سرويس خارجي روزنامه اي كه در لبنان منتشر مي شود- نظير روزنامه هاي السفير و النهار- نمي تواند به رويدادهاي مناطق همجوار خود مثل سوريه، اردن، و… بي توجه باشد.
اين امر براي روزنامة «مسلم» پاكستان نيز صدق مي كند. اين روزنامه نمي تواند به اخبار هند نپردازد. «كشمير»، «امريستار و معبد طلايي»، «تاميلها» و «جنگ قدرت در هند» همواره يك پاي اصلي اخبار خارجي روزنامه هاي پاكستان را تشكيل مي دهند. در مورد نقش مجاورت منطقه اي در گزينش اخبار خارجي مثال هاي فراواني مي توان ذكر كرد كه به خاطر پرهيز از طولاني شدن مطلب از ذكر آن ها خود داري مي شود. در هر حال مجاورت منطقه اي يك عامل تأثيرگذار برگزينش اخبار خارجي است. پوشش همه جانبة اخبار جهان اسلام در روزنامه هاي ايران نيز مهمترين شاهد نقش سنخيت عقيدتي و فرهنگي در گزينش اخبار خارجي است.

5. عامل خبرنگار بومی:

در حقيقت داشتن خبرنگار در خارج از كشور به مفهوم داشتن يك منبع اطلاعاتي موثق است و هر چه ميزان اين منابع بيشتر باشد، طيف گزينش اخبار خارجي موثق و همه جانبه براي سرويسهاي خارجي وسيعتر مي شود. به عنوان مثال، داشتن خبرنگار در منطقه اي چون ايرلند كه خبرگزاري رويتر با انگيزه هاي خاصي پوشش خبري آن را محدود مي كند و يا فقط اخبار خاصي را در مورد خشونتهاي «ارتش جمهوريخواه ايرلند» مخابره مي كند، مي تواند اين «عدم پوشش» و يا «پوشش جهت دار» را جبران كند و در غير اين صورت گزينش سرويسهاي خارجي همان گزينش رويترخواهد بود. در پاره اي از مواقع عامل «مرعوب بودن» در برابر نام و شهرت خبرگزاريهاي بين المللي، باعث مي شود تا خبر خبرنگار بومي نيز شانس گزينش نيابد. عامل «تكنيك ارائه خبر» نيز مي تواند اخبار خبرنگار بومي را تحت الشعاع قرار دهد.

6. عامل ايستگاه های راديويی:

فرستنده هاي راديويي بين المللي نظير بنگاه سخن پراكني انگليس، راديو صداي آمريكا،راديو ليبرتي، راديو اروپاي آزاد و… نيز باعث واكنش سرويسهای خارجي روزنامه ها ويا تأثير پذيري آنها مي شود و اين هر دو موضوع بر گزينش خبري آنان تأثير مي گذارد. سرويس خارجي روزنامة «گرانما» در كوبا ناچار است. در گزينشهاي خود جايي را براي واكنش در برابر راديو «مارتي» آمريكا در نظر بگيرد.
در هر حال از آنجايي كه اين فرستنده هاي راديويي به يك مشغله تبديل شده اند، مي توانند بر «جنبة هنجاري بودن» سرويسهاي خارجي خدشه وارد كنند. راديو در يك تكاپوي هدفدار درصدد دستيابي به مخاطب در ساير كشورها هستند، تا براي آنان انگاره هاي دلخواه را از جهان ترسيم كنند و سرويسهاي خارجي براي تغذية افكار عمومي و مقابله با انگاره سازي اين راديوها كه غالباً به زبان بومي نيز برنامه هاي سخن پراكني خود را دنبال مي كنند، وارد عمل مي شوند و طبعاً گزينش سرويسهاي خارجي نيز نمي تواند بدون در نظر گرفتن اين فرستنده هاي راديويي شكل بگيرد. پس راديوها نيز در گزينش اخبار خارجي نقش ايفا مي كنند. اين امر در مورد تأثير جريانهاي تلويزيوني و ماهواره اي نيز صدق مي كند:

7. شرايط زدگي روزانه:

سرويسهاي خارجي روزنامه هاي عصر همواره خبرهاي خارجي روزنامه هاي صبح را مي خوانند و همين مطالعه تأثير خاص خود را بر انتخاب هاي روزنامة عصر نيز مي گذراد و در واقع دستور جلسه بين المللي روزنامه هاي صبح در گزينش سرويسهاي خارجي روزنامه هاي عصر تأثير دارد. عكس اين مسأله هم صادق است، پيگري سيستمايتك يك مقولة خبري از سوي روزنامه هاي عصر نيز مي تواند به تدريج تأثير هاي خود را بر گزينش روزنامه هاي صبح داشته باشد.

نتيجه گيری

آنچه مطرح شد، طرح مسأله بود. براي رفع عوامل منفي مؤثر برگزينشها، بررسي همه جانبه اي لازم است.آنچه يونسكو با عنوان ضرورت ايجاد «نظم نوين جهاني اطلاعاتي – ارتباطي» (New World Information andCommunication Order/ NWICO  ) مطرح ساخت، در واقع از بررسي جريان بين المللي داده ها ناشي شد. خبرهاي خارجي نيز بخشي از اين داده ها است. عدم توازن و دسترسي به داده ها و نابرابري موجود در اين زمينه گره اصلي ماجرا و يكي از عمده ترين مسائل جهان معاصر روزنامه نگاري است. اگرچه عصر حاضر را عصر اطلاعات و انقلاب ارتباطات ناميده اند، اما بايد گفت انقلاب رسانه هاي ارتباطي تنها «روساخت» مسئله است. اين درست است كه سازه «تكنولوژي» باعث انفجار اطلاعات شده است. اما حقيقت ماجرا و «ژرف ساخت» آن «سازة انساني» ارتباط است. انسان به ارتباط متقابل اما «رضايت بخش» نيازمند است. براي تأمين اين «رضايت» بايد طرحي همه سونگر تدوين كرد. نيمكره «جنوبي» جهان تنها هنگامي مي تواند به اين «رضايت» و به دوران «گزينش آزاد» برسد كه در كل فرايند توليد و توزيع پيامها حضور داشته باشد. نحوة تأمين اين حضور بايد اولويت اصلي تصميم گيران و برنامه ريزان كشورها ي «جنوب» باشد تا مانع تكرار سناريوي «انقلاب صنعتي» در «انقلاب اطلاعات» شوند.